(Joost Evers / Anefo - Creative Commons Zero, Public Domain Dedication)
Vandaag, 1 oktober 2023 om 06:00 uur precies, is "de gaskraan van Nederland" dichtgedraaid. Voorgoed (onder voorbehoud). Wat betekent dit precies? Méér dan waar menigeen bij stil staat. Laten we eens een kijkje nemen in ons verleden...
Nederland is één van de kleinste landen ter wereld qua oppervlakte. We zijn een land dat al eeuwen lang in gevecht is geweest met de zee en na het aanleggen van dijken en het bepolderen van regio's werd er land uit water gewonnen, zoals destijds eerst de Afsluitdijk van de Zuiderzee het IJsselmeer maakte, en later de provincie Flevoland werd opgeleverd met daarop nieuwe steden als Lelystad, Almere, Dronten en Biddinghuizen, en even later in Zeeland ook een bouwwerk als de Oosterscheldekering.
Nederland groeide qua oppervlakte. Ná de Tweede Wereldoorlog moest Nederland ook worden herbouwd. Naast een gegarandeerde werkgelegenheid zorgde dit ook voor modernisering van het land en de eerste provinciale wegen, snelwegen en autosnelwegen werden gestaag aangelegd. Maar eind jaren '40 leefde Nederland nog steeds bescheiden en eenvoudig, zoals we dat al eeuwen deden. Boerderijen met land- en tuinbouw, gemeenschappen met grote families en eenvoudige arbeidershuisjes langs dijken bepaalden nog grotendeels het beeld.
We leefden kleinschalig en we stookten plaggen, hout of kolen (bruinkool, antra of steenkool), dat laatste werd grootschalig gewonnen in de Limburgse Staatsmijnen.
Toen de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in 1948 middels proefboringen in het Noorden van Nederland enkele kleine aardgasbellen ontdekte, werd in 1959 dé gasbel bij Slochteren ontdekt; de grootste gasbel ter wereld zou later blijken. Er werden nog meer gasvoorraden ontdekt en ook die werden voor gaswinning gekoppeld aan elkaar.
Op 9 december 1963 werd dan eindelijk het gas gedistribueerd door heel Nederland. Kookgas heette het toen, maar ook de verwarming zou een omschakeling maken van kolen naar gas. Alle huishoudens moesten aan het gas en daarvoor werden alle straten in Nederland afgegraven voor de aanleg van gasleidingen, en alle woningen zouden ook zoveel mogelijk worden aangepast voor gaslevering. De economie en werkgelegenheid kreeg hierdoor een ongekende groeispurt.
Mijn vader had destijds meerdere bedrijven in Rotterdam wat handig inspeelde op de komst van het gas. Naast een wit- en bruingoedwinkel (van stofzuiger tot lamp en gasfornuis) had hij ook één van de eerste bedrijven in installatietechniek. Monteurs reden Rotterdam rond om iedereen aan het aardgas aan te sluiten en dit te leveren middels de gekochte apparatuur. Het waren gouden tijden.
En terwijl Nederland het gas in huis warm verwelkomde, had dit ook meerdere keerzijdes. Binnen 10 jaar werd de vraag naar kolen gedecimeerd en begonnen de eerste kolenmijnen in Limburg al met sluiting en later ook de sloop er van. Massa ontslagen waren het gevolg en hier viel de economie keihard terug. Uiteindelijk werd álle kolenwinning definitief gestaakt.
Het bedrijfsleven profiteerde ook flink van het aardgas. Waar in de jaren '30 in het zuidwesten van Rotterdam de haven nog draaide met stoom- en kolenschepen, werd dit snel gemoderniseerd naar turbineschepen die krachtiger en schoner waren. In het Botlek-gebied kwamen de olieraffinaderijen als paddenstoelen uit de grond waar eerste tuinbouw en enkele boerderijen stonden. De haven groeide - net als het aardgas - als kool en werd de grootste haven ter wereld in de tijd na de Tweede Wereldoorlog.
De glastuinbouw van het Westland werd de volgende stap en Nederland werd de op één na grootste exporteur ter wereld op het gebied van bloemen, tomaten, uien en aardappelen. Niet slecht voor één van de kleinste landen ter wereld. Maar een volgende keerzijde was "the Dutch disease" ofwel "de Nederlandse ziekte" zoals die later in de wereld werd genoemd.
De voorraad gas leek destijds onuitputtelijk, het was spotgoedkoop, en de economie was oververhit geraakt, wat inhield dat er meer vraag was naar producten en diensten dan dat er kon worden aangeboden. Nieuwe bedrijvigheid was overal te vinden, nieuwe investeringen werden overal gedaan en zoals goed ondernemerschap betaamt is groter groeien prioriteit nummer één.
Nederland had zichzelf herbouwd en hernieuwd eind jaren '40 en in de jaren '50, maar nu waren er eenvoudigweg niet genoeg mensen die alle gasleidingen moesten aanleggen, de straten moesten herstellen, nieuwbouwwijken moesten bouwen, het vuil ophalen bij de mensen aan huis, en ga zo maar door. Ook de olie industrie zorgde rond Rotterdam voor een enorme welvaartsgroei en nieuwe inwoners die elders uit het land waren gekomen en waarvoor massaal woningen moest worden gebouwd.
Nederland zwom in het geld van de gasopbrengsten en kon zo een nieuw fenomeen introduceren: de komst van de 'gastarbeider'. Al het werk waarvoor Nederlanders zich te goed voelden, dat kon eenvoudig worden uitbesteed aan buitenlanders die tegen veel lagere lonen al het vuile en zware werk kwamen doen. De Spanjaarden, Italianen en Turken waren de eersten die hier tijdelijk te werk werden gesteld.
Was het werk over, dan zouden zij vanzelf wel weer terugkeren naar hun thuisland, was de gedachte. Maar dat gebeurde niet. Sterker nog, zelfs met de lagere lonen naar Nederlandse maatstaven kon men hier een luxe leven opbouwen in vergelijking met het thuisland. En begin jaren '70 was er een oplossing voor hen die geen werk meer hadden na een project: het uitzendbureau was een handig middel om mensen van baan naar baan te helpen.
De vrouw des huizes kon de hele dag thuis blijven om het huishouden te doen, de kinderen konden gaan studeren voor betere banen, vader zorgde met één inkomen en een vaste baan voor het hele financiële gedeelte - want dat kon destijds gemakkelijk - er kwam een auto, er kon een huis worden gekocht, en de overige banen werden door de nieuwe uitzendkrachten gedaan. Het leven was goed.
Eind jaren zeventig echter was de groei er uit in Nederland. De nieuwe woonwijken waren gebouwd, we hadden gasaansluiting en kabeltelevisie, het gas vloeide rijkelijk, we hadden allemaal een baan, en iedereen was tevreden. Maar er werd niet veel meer gebouwd, en ook de productie viel terug nadat in 1973 er de oliecrisis was geweest, met als resultaat een autoloze zondag, hoge olie- en benzineprijzen aan de pomp en dus hogere kosten voor veel bedrijven.
De automatisering en de computer deze ook zijn intrede en er waren simpelweg té veel mensen aan het werk om nog rendabel te zijn als onderneming. Stakingen, massa ontslagen en sluitingen waren aan de orde van de dag en het was rampzalig. Alle zekerheden vielen één voor één weg: een vaste baan, een vast inkomen, de hypotheeklasten, de auto voor de deur, en zelfs de beloofde pensioenen verdwenen.
Wél gaven we ons aardgas uit humane overwegingen aan de Russen, die destijds niet genoeg voorraden hadden (ontdekt) om het koude Rusland te verwarmen. Slechts één cent per kuub (1 M3 aardgas), want - was de gedachte - als óóit aan onze gasbel een eind komt, dan krijgen we het vast voor dezelfde prijs terug van de Russen, mochten ze zelf gas of olie vinden.
Nederland was dan wel economisch gegroeid en ook gemoderniseerd en de welvaartsstand was goed, de hoge werkloosheid was een keerzijde van ongekende omvang. De gastarbeiders waren lang genoeg aan het werk gebleven om rechten voor een uitkering op te bouwen, en daarnaast moesten er massaal uitkeringen aan ontslagen werknemers worden uitgekeerd; het was een zware aanslag op de schatkist, want in die tijden werd al het geld uitgegeven wat er binnenkwam. "The Dutch disease".
Sinds de jaren '90 werd in heel Nederland een geluid hoorbaar vanuit Groningen. Men klaagde er steen en been over verzakkingen van de woningen, die moesten worden gestut en soms ook zelfs onbewoonbaar werden verklaard. De oorzaak zou liggen in de zakkende grondlaag van de gasvelden. Maar Den Haag bleef politiek doof voor deze kritiek. Decennia lang. Want er werden vele miljarden verdiend aan het gas.
In 2018 bezocht koning Willem-Alexander tijdens Koningsdag Groningen. Geheel volgens planning ging hij hier ook met enkele bewoners in gesprek over die aardbevingen en verzakkingen en hij was zichtbaar aangeslagen door de verhalen. Later zou hij hier nogmaals terugkeren om verder te luisteren. Dat resulteerde er in dat in 2019 Groningen op de politieke agenda kwam te staan en er werd besloten om de gaskraan langzaam maar wel voorgoed dicht te gaan draaien in de komende jaren.
Echter, mede door de oorlog in Oekraïne is dit besluit enigszins versneld. We hebben LNG (liquid nitrogen gas) uit Amerika, Australië en Noorwegen voor de hoofdprijs met regelmaat laten invaren om sneller van ons eigen aardgas af te kunnen. In de haven van Rotterdam én Delfzijl zijn hiervoor LNG-opslag en verwerkingstanks gebouwd met voldoende capaciteit en ruim voldoende gevuld.
En vandaag, op 1 oktober 2023, om 06:00 uur precies, ging dan de kraan definitief dicht. Voorgoed, maar onder voorbehoud. Typisch Haags om er een staartje aan te plakken. Als het overdag meer dan 6,5 graad Celsius vriest, dan mag de kraan weer eventjes open. Het zal wel zo zijn redenen hebben, maar of dit wenselijk is, is een heel ander verhaal. En Groningen zal worden gecompenseerd - in mindere of meerdere mate - voor al het leed van al die decennia met aardbevingen en verzakkingen.
Zestig jaar lang hebben we mogen genieten van de grootste aardgasbel ter wereld, en dat heeft Nederland enorm veel goeds gebracht. We zijn gegaan van een klein landje met woongemeenschappen en dorpen met arbeidershuisjes naar één van de meest welvarende en hoogopgeleide landen ter wereld. We hadden de grootste haven ter wereld en nu de grootste haven van Europa, we zagen Schiphol ongekend groeien, we zijn een doorvoerland, een kennisland, en we klagen wel veel, maar hebben het niet slecht.
Aan die oude welvaart komt nu definitief een einde. Is dat erg? Nee, want ik gebruik met opzet de term "oude welvaart". Stoppen met kolen was goed voor de planeet, stoppen met olie en olieproducten is goed voor de planeet, en stoppen met aardgas is goed voor de planeet. Dat valt onder de "oude welvaart". We zitten nu in een periode die ik noem "de overgangswelvaart".
Een overgangswelvaart is deze periode waarin we verder groeien naar de nieuwe welvaart. Deze tijdelijke periode (de komende circa 7 tot 22 jaar) is een tijdperk van hernieuwbare energie. Zonne- en windenergie, circulaire economie, watergolf energie, maar daarna waterstof en kernfusie uit tokamaks en stellerators, en zelfs draadloze microgolf energie opgevangen in de ruimte van zonnestralen en draadloos verstuurd naar de Aarde.
Waterstof, kernfusie, vierde generatie kerncentrales, microgolf energie zullen allemaal stabiele nieuwe vormen van praktisch oneindige energie zijn. Net zoals we nu voor een vast bedrag per maand onbeperkt kunnen bellen of onbeperkt kunnen internetten, zo zal in de toekomst men ook voor eenzelfde laag bedrag onbeperkt energie kunnen gebruiken en afnemen.
Gaan we nog een stap verder naar femto technologie (de opvolger van nano technologie), dan kunnen we álle afval volledig in schone energie omzetten. Het kan, en we zijn op weg. Het gastijdperk is vandaag officieel afgesloten. Dat wekt weemoed en onzekerheid op, net als destijds de sluiting van de Staatsmijnen met de kolenwinning. Maar ditmaal vallen er geen massa ontslagen, wellicht een handjevol mensen, want alles is al veruit geautomatiseerd geweest.
De inkomsten die wegvallen door het gas, zijn al lang geïnvesteerd in de ontwikkeling van de nieuwe welvaart, omdat Nederland de grootste importeur ter wereld is van zonnepanelen, we straks de grootste windparken op zee hebben in de wereld, we investeren in grote waterstoffabrieken in Zweden, en we op Europees niveau een vinger in de pap hebben met de ESA op ruimtevaart technologie gebied, we mede investeren in tokamaks, kijken naar nieuwe (generatie) kerncentrales als tussen oplossing en veel leren door onderzoek uit de Large Hadron Collider.
De overstap van oude welvaart naar nieuwe welvaart zal minder economische klappen opleveren dan 50 jaar geleden, al zal het niet zonder klappen of stoten gaan. Maar: Nederland staat er best goed voor en de nieuwe ontwikkelingen gaan razendsnel. Na de overgangswelvaart zal de nieuwe welvaart ongekende grote vormen aannemen en de wereld zal ongekend verder kunnen groeien met onuitputtelijke en schone hernieuwbare energie. Dát is een feit.
